جایگاه حق بر تصویر در حقوق ایران

 

رسانه‌های چاپی کشور ما حساسیت زیادی در مورد استفاده از عکس شهروندان بر روی صفحه روزنامه‌ها و مجلات دارند. روزنامه‌نگاران سعی می‌کنند عکس‌هایی را برای مطالب خود منتشر کنند که صورت اشخاص در آنها دیده نمی‌شود و در صورتی که صورت یکی از شهروندان در عکس‌ها منتشر شده باشد، سعی می‌کنند آن را مات و غیرقابل تشخیص کنند.

نمونه دیگری از حساسیت در استفاده از عکس، درج جمله «این عکس تزیینی است»، در کنار عکس‌های چاپ شده است که نشان می‌دهد یادداشت و گزارش منتشر شده هیچ ربطی به تصاویر اشخاصی که در کنار آن به چاپ رسیده است ندارد. البته در کنار وسواس برخی رسانه‌ها در این خصوص، می‌توان برخی نشریات را نام برد که بدون توجه به حق اشخاص بر تصاویر خود، اقدام به چاپ و انتشار تصاویر شهروندان می‌کنند. در حال حاضر، نقص، ابهام و نارسایی قوانین به نفع رسانه‌های گروه دوم است که به حق بر تصویر دیگران توجهی ندارند. اما در همه جای دنیا، حق بر تصویر پذیرفته شده و با ضمانت‌اجراهای شدید مورد حمایت قرار گرفته است. در کشور ما نیز تلاش‌هایی در این خصوص انجام گرفته که بدون شک در آینده تضمین این حق به صورت جدی‌تر وارد قوانین کشور ما خواهد شد. با توجه به اهمیت حق تصویر، به گفت‌وگو با دکتر باقر انصاری، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی پرداخته‌ایم تا ما را در جریان چند و چون استفاده از حق بر تصویر قرار دهد.

 

عضو هیئت علمی‌دانشگاه شهید بهشتی در تعریف حق بر تصویر می‌گوید: به مجموعه حق‌هایی که از شخصیت افراد به عنوان یک کل یا برخی جنبه‌های مربوط به شخصیت حمایت می‌کند، حقوق شخصیت گفته می‌شود. 

دکتر باقر انصاری با اشاره به این موضوع که تهدیدها و لطمه‌های راجع به شخصیت ممکن است متوجه تمامیت فیزیکی یا معنوی افراد باشد، می‌گوید: لطمه‌هایی که از ناحیه رسانه‌ها متوجه شخصیت افراد می‌شود، عمدتا متوجه تمامیت معنوی آن‌هاست. برای مثال رسانه‌ها ممکن است آبروی یک فرد را لکه‌دار کنند، مسایل خصوصی افراد را افشا کنند، از اسم و شهرت یک شخص سوءاستفاده کنند یا فردی را به غلط به افکار عمومی معرفی کنند و چهره نادرستی از وی در انظار دیگران ترسیم کنند.

این حقوقدان با این توضیح که در رسانه‌های امروز اعم از تلویزیون مطبوعات و اینترنت، تصویر، وسیله‌ اجتناب‌ ناپذیری برای تاثیرگذاری و انتقال موثق، احساسی و موجز یک پیام است، می‌افزاید: منظور از حق تصویر حقی است که به موجب آن هر فردی بر تصویر خود که شامل چهره و هیئت ظاهری او می‌شود حق کنترل دارد و تکثیر یا انتشار تصویر افراد یا استفاده از تصویر بدون رضایت وی ممنوع است. 

 

این مدرس حقوق ارتباطات با اشاره به این که حق تصویر هم بعد منفی دارد و هم بعد مثبت اظهار می‌دارد: منظور از بعد منفی تصویر این است که گرفتن عکس ‌دیگری و تکثیر یا انتشار آن صرف‌نظر از این ‌که به او ضرر وارد کند یا نه، ممنوع بوده و به رضایت دارنده‌ حق تصویر منوط است. 

دکتر باقر انصاری ادامه می‌دهد: اما بعد مثبت حق بر تصویر، استفاده از تصویر یک فرد به قصد استفاده تجاری و تبلیغی را منع می‌کند. در واقع، بعد منفی حق تصویر از حق تصویر از حق معنوی افراد بر تصویر خودشان حمایت می‌کند و بعد مثبت از حق مادی‌ آن‌ها.

این حقوقدان ادامه می‌دهد: بسیاری از کشور‌های جهان قواعد خاصی در مورد حق تصویر دارند. در فرانسه، ایتالیا و اسپانیا، حق بر تصویر حق شخصیتی مستقل محسوب می‌شود. انصاری با اشاره به اینکه اصل مبنایی در این نظام‌ها آن است که گرفتن و منتشر ساختن تصویر یک فرد تنها با رضایت ان فرد مجاز است اضافه می‌کند: در برخی دیگر از کشور‌ها نظیر اسپانیا و سوئیس بر مبنای حق تصویر می‌توان علیه عکاسان و فیلم‌بردارانی که بدون رضایت یک فرد از وی تصویر تهیه کرده‌اند، قبل از اشاعه و انتشار آن تصویر، اقامه‌ دعوا کرد. 

 

استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به به عنوان نمونه به رویه نظام حقوقی کشور اتریش اشاره می‌کند و می‌گوید: در حقوق اتریش، اشاعه‌ تصویر فقط در مواردی ممنوع است که منافع افرادی که به آن‌ها مربوط می‌شود آسیب ببیند. بنابراین، انتشار تصویر فقط در صورتی خطا محسوب می‌شود که در عین حال، برای مثال منجر به هتک حرمت یا نقض حریم خصوصی بشود. در این کشور‌، رسانه‌ها مجاز هستند که تصویر یک فرد را بدون رضایت وی برای مقاصد مختلف منتشر کنند. در واقع، نظام حقوقی اتریش برتری را به رسانه‌ها داده است نه به حق بر تصویر. در ایتالیا برای اینکه انتشار یک تصویر قانونی باشد رضایت فرد مربوط لازم است اما در نهایت، موضع حقوقی این کشور شبیه موضع اتریش است جز در مواردی که توزیع تصویر به آبرو، اعتبار یا جایگاه خوب یک فرد صدمه می‌زند اخذ رضایت از وی لازم نیست.

 

استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی بر تفاوت حق بر تصویر در میان شهروندان معمولی و افراد مشهور مانند ستارگان سینما و سیاستمداران مشهور اشاره می‌کند. دکتر انصاری در ادامه متذکر می‌شود: حق تصویر متصدیان قدرت سیاسی و نیز افراد مشهور همانند حق حریم خصوصی آن‌ها در مقایسه با سایر افراد جامعه محدود است. اما این محدودیت صرفا در خصوص بعد منفی حق بر تصویر آن‌ها است و استفاده تجاری از اشخاص مشهور بدون اجازه آن‌ها ممنوع است. همچنین، حق تصویر در بیان مطالب حائز نفع عمومی نظیر افشای محدود می‌شود.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی می‌گوید: در کشور ما قانون جرایم رایانه‌ای مصوب 5/3/1388 انتشار تصویر تغییر یافته یا تحریف شده‌ افراد (ماده 16) و نیز افشای تصویر افراد برخلاف رضایت آن‌ها را فقط در صورتی‌که عرفا موجب هتک حیثیت شود، مستوجب مجازات و موجد مسئولیت مدنی دانسته است. دکتر انصاری ادامه می‌دهد: با اینکه قانون مذکور نخستین قانونی است که در نظام حقوقی ایران از حق تصویر افراد به صراحت حمایت می‌‌کند، اما این حمایت صرفا از بعد مثبت حق تصویر است و متاسفانه؛ نه در قانون مذکور و نه در سایر قوانین و رویه‌‌ قضایی ایران، حمایتی از بعد منفی حق تصویر مشاهده نمی‌شود. یعنی گرفتن عکس یا فیلم‌برداری از افراد منوط به رضایت آن‌ها نشده است. حق بر تصویر در کشور ما خیلی جایگاهی ندارد و غالبا در قالب هتک حرمت و حریم خصوصی بررسی شده است یعنی صرفا حق تصویر زمانی مطرح می‌شود که آبروی و حیثیت فرد زیر سوال رود و در سایر موارد مانند اخذ اجازه برای انتشار تصویر حقوقی برای افراد قائل نشده است. 

 

عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی در بیان شیوه‌‌های جبران خسارت نقض حق بر تصویر می‌گوید: دو روش برای جبران حق نقض شده و اعاده حیثت وجود دارد که شامل جبران عینی‌ و جبران پولی است. دکتر انصاری ادامه می‌دهد: منظور از جبران عینی عبارت است از اعاده‌ وضع زیان دیده به حالت قبل از ورود زیان. این حقوقدان توضیح می‌دهد: در کشورهای کامن‌لا عقیده غالب این است که شیو‌ه‌های عینی جبران، اثر بازدارنده بر آزادی مطبوعات دارند و علی‌الاصول نباید به آن‌ها توسل جسته شود. در نتیجه، در مقایسه با کشور‌های ‌اروپای قار‌ه‌‌ای جبران پول اهمیت زیادی دارد و خسارت‌های‌ تنبیهی نیز مورد حکم قرار می‌گیرد.دکتر انصاری خاطرنشان می‌کند: استفاده از شیوه‌های جبران عینی حسب طبیعت فعل زیان‌بار متفاوت است. برای مثال در آلمان، مطالبه جبران خسارت‌های غیر‌اقتصادی را در مواردی مجاز دانسته‌اند که تصویر افراد بدون اجازه آن‌ها گرفته و منتشر شده باشد. چنانچه رسانه‌ای‌ محل انتشار تصاویر اشخاص مشهور منافعی به دست آورده باشد با پدیده تجاری‌سازی و تملک اجباری شخصیت مواجه هستیم که شیوه‌ای جبران در خصوص آن تابع قواعد استفاده‌ی بلاجهت است.مولف کتاب حقوق رسانه می‌گوید: برخی از شیو‌ه‌های جبران عینی که تاکنون در رویه قضایی فرانسه بکار رفته‌اند، عبارتند از: از بین بردن عکس یا سندی که با آن حریم خصوصی نقض شده است حذف برخی صفحات یک کتاب یا صحنه‌ای از یک فیلم یا بخشی از از یک پخش رادیو تلویزیونی یا سندی از یک وب‌سایت، ملزم کردن خوانده به اتخاذ تدابیری برای ناشناس ماندن تصویر خواهان و جلوگیری از افشای هویت او، دستور تصحیح مطلب یا تکذیب مطلب و بیان واقعیت، اضافه کردن یک هشدار یا توضیح در آغاز یک فیلم برای پیشگیری از مشتبه شدن داستان فیلم با یک واقعیت در اذهان مخاطبان و درنهایت دستور منع انتشار یا توقف انتشار یک کتاب مادام که موضوع نزاع در آن باقی باشد.

 

استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی در بررسی حق بر تصویر و خسارت ناشی از نقض آن می‌گوید: از شیوه‌‌‌های جبران پولی هم می‌توان برای جبران ضرر‌های مالی استفاده کرد و هم برای جبران ضرر‌های غیر مالی. این حقوقدان در توضیح این روش جبران خسارت می‌گوید: نقض حقوق شخصیت ممکن است به ورود ضرر‌های مالی منجر شده باشد. مطالبه‌ ضرر‌های مالی با هدف اعتراض به استفاده بدون اجازه شخصیت صورت می‌گیرد و نه به نفس استفاده. در مطالبه ‌ضرر‌های معنوی، خواهان می‌تواند به نفس استفاده اعتراض کند اما در مطالبه‌ ضرر‌های مالی، خواهان می‌‌گوید برای استفاده از حقوق شخصیت وی، باید برای اساس اجازه اقدام می‌شد ولی نشده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، مطالبه‌ ضرر‌های غیر مالی را در کانون دعاوی نقض حقوق شخصیت از سوی رسانه‌ها نام می‌برد و می‌افزاید: معیار‌هایی که در کشور‌های مختلف برای ارزیابی خسارت‌های غیر مالی به‌کار می‌رود عبارتند از: شدت نقض، سنگینی تقصیر، دامنه‌ افشا، مکان مطلب زیان بار، ناحیه‌ جغرافیایی توزیع مطلب تلاش خوانده برای پیشگیری از مسئولیت فوریت یا عدم فوریت اقدام شاکی علیه نقض، ذکر یا عدم ذکر زیان دیده عواید ناشی از نقض شدت نتایج ناشی از نقض، صحت مطالب بیان شده رفتار خوانده در طول رسیدگی، بیشترین حد خسارت غیر مالی قابل پرداخت برای خسار‌ت‌های جسمی، تدایبر تبلیغی برای ترویج مطلب موهن در سایر رسانه‌ها صورت گرفته، اعتبار و حسن یا سوء‌شهرت زیان‌دیده و وضعیت مالی زیان‌دیده. دکتر انصاری تاکید می‌کند: برای آشنایی با نحوه جبران پولی ضرر‌های غیر مالی، مثال‌هایی از کشور‌های مختلف جهان قابل ذکر است. احکامی که دادگاه‌های آمریکایی در این خصوص صادر کرده‌اند، گاهی‌ به بیش از سه میلیون دلار بوده است. که البته این مبالغ در مرحله‌ تجدیدنظر کاهش پیدا کرده است. در انگلستان نیز به مبالغ بسیار بالای ‌خسارت رای داده شده است. در خصوص نقض حریم خصوصی مبالغ 3500 تا 5500 پوند مورد حکم واقع شده است. این حقوقدان در ادامه به یکی از پرونده‌های معروف در خصوص حق بر تصویر اشاره می‌کند و می‌گوید: در اتریش یکی‌ از سیاستمداران معروف به دلیل این که با استفاده از یک مونتاژ تصویری در صفحه‌ اول یک هفته‌نامه پر مخاطب در قالب یک دیو و به صورت کاریکاتور درج شده بود، توانست 726730 پوند خسارت دریافت کند. در اسپانیا یک روزنامه‌ مصور به خاطر انتشار یک تصویر نسبتا اهانت‌آمیز از یک تاجر مشهور در ساحل دریا محکوم به پرداخت 200 پوند شد. همچنین یک خانم به دلیل تعرض یک مجله به مسائل خصوصی وی حدود 6000 پوند خسارت دریافت کرد.