مهریه؛ عندالاستطاعه یا عندالمطالبه؟

در گفت‌وگو با دکتر محمدجواد صفار بررسی شد؛

مهریه؛ عندالاستطاعه یا عندالمطالبه؟

 

ازدواج یک نهاد حقوقی است. هر چند بسیاری از کارشناسان بر این باورند که در ازدواج اخلاق حرف اول را می زند و باید سعی شود تمامی مناسبات درون خانواده از طریق اخلاق مرتفع شود، نباید صحت این جمله را دلیلی بر عدم لزوم آگاهی زوجین از قواعد و مقررات مرتبط با ازدواج دانست. یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی که دارای ابعاد فراوان قانونی است، مهریه است.

 

 انواع مهریه و اقسام مختلف روش‌های دریافت آن موضوعی است که حتما باید قبل از ازدواج و تعیین مهر برای زوجین مشخص و معلوم باشد. در این میان بخشنامه جدید رئیس قوه قضاییه، قانون جدید حمایت از خانواده و پیش‌نویسی که درباره تعیین سقف برای مهریه روی میز مجلسیان است، موضوع را کمی پیچیده‌تر از قبل و به آموزشی دقیق‌تر نیازمند کرده است. در گفت‌وگو با دکتر محمد جواد صفار عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، تمامی این جوانب را به طور مفصل تبیین کرده‌ایم که بدان‌ها خواهیم پرداخت.

مدرس دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی در خصوص زمان مالکیت مهریه برای زن می‌گوید: یکی از مقرراتی که قانون مدنی پیش‌بینی کرده، زمان تملک مهریه است، بدین معنا که آیا در زمان عقد نکاح زن صاحب مهر است یا پس از آغاز روابط زناشویی و به تعبیری پس از نزدیکی زن نسبت به مهریه حق تملک می‌یابد.

 

دکتر محمد جواد صفار ادامه می‌دهد که این موضوع به این دلیل مطرح می‌شود که مبحثی از طرف عوام و حتی بعضی از خواص به میان می‌آید، بدین مفهوم که تا قبل از نزدیکی، نصف مهریه به زن تعلق می‌گیرد. پس رابطه زناشویی به اضافه عقد نکاح، موجب مالکیت مهر است، در حالی که در قانون مدنی مقرر شده است، به محض اینکه عقد نکاح منعقد شد، حقوق و تکالیف زوجه جاری می‌شود و یکی از حقوق زوجه، حقی است که نسبت به مهر پیدا می‌کند.

 

این وکیل دادگستری همچنین بیان می‌دارد: در ماده1092 قانون مدنی آمده است که اگر حادثه طلاق قبل از نزدیکی رخ دهد، مهر نصف می‌شود، پس زن به محض جاری شدن عقد نکاح صاحب تمام مهر است. بنابراین نکاح مملک تمام مهر است و بعد از عقد نکاح ، مطالبه مهر امکان دارد تنها کافی است که زن زوجیت خود را اثبات کند.

صفار در مورد شرایط پرداخت مهریه در حقوق ایران اظهار می‌دارد: این موضوع با دو معیار سنجیده می‌شود. اول حکم قانون مدنی است. نظامات حقوقی خانواده در کشور ما یا قانونی و یا قراردادی است. بر فرض این که زوجین در مورد شرایط پرداخت مهر سکوت کنند، احکام قانون مدنی جاری است و قانون مدنی چون نکاح را مملک مهر می‌داند، بنابراین از نظر قانون مدنی پرداخت مهر حال است و نه مدت‌دار و به عبارت دیگر عندالمطالبه است و هر زمان که زن بخواهد، می‌تواند مهرش را مطالبه کند. 

 

وی در ادامه تصریح می‌کند: اما قانون این اجازه را داده که در مورد زمان پرداخت مهر هر نوع توافقی انجام دهند. در مورد نحوه پرداخت مهر باید گفت که مهر می‌تواند حال باشد و مؤجل و از طرفی منجز یا معلق باشد. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که قرارداد مهر معلق، صحیح است، اگر چه که نکاح معلق صحیح نیست.

 

این استاد دانشگاه می‌افزاید: در قانون مدنی در خصوص مؤجل قرار دادن مهر مقرر شده که زوجین می‌توانند بر سر مهر توافق کنند و برای آن مدت بگذارند؛ بنا بر ماده ۱۰۸۳برای تأدیه‌ تمام یا قسمتی از مهر می‌توان مدت یا اقساطی قرار داد. 

صفار در خصوص منقول و غیرمنقول بودن مهریه نیز می‌گوید: البته مهر اقسام متفاوتی دارد. زمانی مهر، مال منقول و زمانی غیرمنقول است. در مال غیرمنقول چون اسناد ازدواج که در دفترخانه ازدواج تنظیم می‌شود، نمی‌توانند مهر غیرمنقول را به ثبت برسانند، ابتدا مهر غیرمنقول در دفترخانه ثبت اسناد به ثبت می‌رسد و مراتب ثبت در دفتر ازدواج توسط سردفتر ازدواج انجام می‌شود، اما در مهر منقول، خود دفترخانه ازدواج آن را ثبت می‌کند.

 

این وکیل دادگستری ادامه می‌دهد: مهر می‌تواند مال مادی باشد یا مال معنوی مثل حق ثبت، حق مؤلف یا حق اختراع. اموال مادی می‌تواند منقول باشد یا غیرمنقول، عین یا منفعت. از نظر حقوق ایران حتی پاره‌ای از اموال هستند که عنوان فعل یا عمل را دارند. یعنی در برخی موارد افعال اشخاص نیز مالیت دارد و می‌تواند مهر واقع شود، مثل کسی که خدمات آموزشی خود را وقف قرار دهد یا خدمات پزشکی خود را مهر قرار دهد.

 

وی در این باره می‌افزاید: در یک کلام مهر باید مال باشد و مال صورت‌های متفاوتی دارد. صفار خاطرنشان می‌کند که از لحاظ حقوقی مال صورت‌های متنوعی دارد و فقط به مادیات مربوط نمی‌شود، اما در عقدنامه‌ها مهریه‌ها بیشتر وجه رایج، سکه یا زمین و ساختمان است.

این حقوقدان اشاره می‌دارد: در دوره‌های اخیر مهریه‌هایی مرسوم شده که بحث برانگیز است. مثل این که عضوی از اعضای بدن زوج را مهر قرار دهند. 

 

وی ادامه می‌دهد: همیشه این سوال مطرح است که اینها می‌توانند مهر باشند یا نه. به اعتقاد ما پاسخ منفی است، چون مهر دو شرط باید داشته باشد: مالیت و قابلیت داد و ستد. اعضای بدن آدمی اگر هم مالیت داشته باشند، قابلیت داد و ستد ندارند، اگرچه به اعتقاد ما مالیت هم ندارند. البته حق اختصاصی جوارح و اعضای بدن می‌تواند مورد انتقال باشد. پس در مجموع نتیجه‌ای که از بحث می‌گیریم این است که نحوه پرداخت مهر توافقی و قراردادی است که در آن طرفین با هم توافق می‌کنند یا سکوت می‌کنند که در این صورت، حکم قانون جاری می‌شود و حکم قانون هم بر حال بودن و عندالمطالبه بودن مهر دلالت دارد.

دکتر صفار در تببین شیوه‌های مختلف ادای مهر چنین بیان می‌کند که در شیوه‌های ادای مهر یک اصل یا قاعده کلی در حقوق وجود دارد و آن تأدیه دین است. وی ادامه می‌دهد: پرداخت مهر یعنی پرداخت دین. دین به سه صورت قابل طرح است: صورت اول این که طلبکار یا داین به بدهکار یا مدیون بگوید هر وقت داشتی دینت را ادا کن. این شکل از پرداخت عندالاستطاعه است. صورت دوم این که مدیون اعلام می‌کند که هر وقت خواستم دینم را ادا می‌کنم یا طلبکار می‌گوید هر وقت خواستی دینت را ادا کن. 

 

صفار ادامه می‌دهد که این صورت از لحاظ حقوقی صورت باطلی است، زیرا دین یک نوع تعهد است و پرداخت آن را نمی‌توان به خواست مدیون موکول کرد.

 

این عبارت مؤید آن است که طلبکار هیچ‌گونه الزامی بر ادای دین برای مدیون ایجاد نکرده است و بدیهی است که مدیون هم خود پذیرای الزام و تعهد نخواهد شد. در نتیجه پرداخت دین آن قدر به تأخیر می‌افتد که ارزش آن به صفر تنزل می‌یابد، زیرا اجل یا همان زمان در تعهدات مالی موثر در ارزش اقتصادی آن است. این حقوقدان تاکید می‌کند: به عبارت ساده هزار تومان دین در حال حاضر ارزش آن بیشتر از هزار تومان دین مؤجل است، مثلا پولی را که امروز باید بگیری اگر بخواهی یکسال دیگر بگیری بسیار بی‌ارزش‌تر می‌شود. این استاد دانشگاه در این خصوص می‌افزاید: عبارتی که در نوشته‌های حقوقی و فقهی به کار می‌رود، مؤید این سخن است که زمان در ارزش اقتصادی تعهدات مالی موثر است. للاجل قسط من الثمن؛ یعنی برای اجل قسط یا بهره‌ای از ثمن معامله وجود دارد. مراد این است که معامله نقد با نسیه، ارزش اقتصادی متفاوتی دارد.

صفار در ادامه مبحث پرداخت انواع دین می‌گوید: راه سوم ادای دین این است که طلبکار به مدیون بگوید هر وقت خواستم دین را ادا کن که این روش درباره مهریه همان مهریه عندالمطالبه است. در نتیجه باید گفت که اگر پرداخت دین به خواست مدیون موکول شود، چنین تعهدی باطل است و اگر به خواست طلبکار موکول شود، صحیح است. 

 

چنین دینی را عندالمطالبه می‌گوییم و اگر هم به قدرت مالی بدهکار موکول شود، یعنی هر وقت داشت، دین را ادا کند، دین عندالاستطاعه خواهد بود. وی ادامه می‌دهد که امروزه در عقدنامه‌ها هر دو قید به کار رفته و سردفتر هنگام اجرای عقد از زوجین یا زوجه سؤال می‌کند که مهریه شما عندالمطالبه یا عندالاستطاعه است که در این صورت اعلام زوجه که قطعاً با توافق زوج همراه است، در دفترازدواج ثبت می‌شود.این وکیل دادگستری در ادامه اشاره می‌دارد: بعضی مواقع به دلیل جهل، خانم‌ها زوج عندالاستطاعه را پذیرا می‌شوند؛ این یک ریسک است، چون تفاوت مهر عندالمطالبه با مهر عندالاستطاعه از زمین تا آسمان است. درست است که در هر دو دین ادا می‌شود، اما در اولی هر وقت زوجه بخواهد ، هست و دیگری هر وقت، زوج داشت، ادای دین می‌شود.

تعیین سقف برای مهریه

صفار درباره تعیین سقف برای مهریه می گوید: به نظر می‌رسد این کار چندان اصولی نیست؛ زیرا مبنای علمی ندارد. به نظر من تعیین سقف مهریه، دخالت در روابط خصوصی مردم است و حکومت اگر در روابط خصوصی مردم دخالت کند، آزادی‌های قراردادی را محدود می‌کند. 

صفار در ادامه قانون حمایت از خانواده را قانونی می‌داند که نواقص و کاستی‌هایی دارد و همچنین دارای محاسنی است هرچند که نواقص آن بیشتر به چشم می‌آید. وی می‌افزاید: ان‌شا‌الله قوه مقننه در آینده بتواند کاستی‌های آن را مرتفع کنند و قانونی وضع شود که واقعا قانون حمایت از خانواده باشد، نه حمایت از زوج‌ها. حمایت از زنان و مردان هر یک به تنهایی آسیب است، اما حمایت از خانواده مبحثی لازم و حیاتی است. مطالب قانون خانواده سهل و ممتنع است، ولی در عین حال که ساده است، ابعاد بسیار پیچیده و گوناگونی دارد و این ابعاد باید تحت نظر همه علمای اجتماع باشد. هر کس به تنهایی نمی‌تواند در عرصه خانواده، قانون وضع کند، مثلا یک اقتصاددان از نظر من فقط از بعد اقتصادی خانواده را می‌بیند، یک روانشناس از بعد روانشناسی و به همین ترتیب از بعدهای حقوقی نیز باید تحت نظر باشد. 

 

وی می‌افزاید: خیلی دقت لازم است، در قانون نباید عجله شود، نباید تحت تأثیر فضا باشیم، مقطعی نباید کار کنیم، باید کار دایمی باشد و اصولی انجام شود و اشکالات و ایرادات را بررسی کنیم.